Dược liệu giữ một vai trò vô cùng quan trọng đối với nền y học. Từ lâu, con người đã tận dụng các loài thực vật từ thiên nhiên để điều trị các bệnh. Trong đó, chỉ xác là một vị thuốc độc đáo và có giá trị cao. Loại dược liệu này được dùng để điều trị đau nhức xương khớp, tiểu tiện ra máu, lợi tiêu hóa, tiêu đờm,… Vậy dược liệu có đặc điểm, thành phần và cách dùng cụ thể như thế nào? Kính mời quý bạn đọc cùng tìm hiểu và khám phá qua bài viết sau của Visuckhoe.vn
Nội dung bài viết
1. Chỉ xác là quả gì?
Chỉ xác còn có tên gọi khác như: Đường quất, trái già của quả Trấp, Thương xác, Nô lệ, Đổng đình nô lệ. Nó thuộc họ Cam, có tên khoa học là Fructus citri Aurantii. Đây là quả phơi khô của hơn 10 cây thuộc chi Citrus và Poncirus. Các cây này có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới. Sau đó nó lan rộng ra nhiều nước ở Đông Nam Á. Ở nước ta, cây được trồng hoặc mọc hoang chủ yếu tại khu vực phía bắc như: Thanh Hóa, Cao Lạng, Nghệ An, Hà Tĩnh.
Hình dáng
Đây là cây gỗ nhỏ, cao từ 2 – 10 cm, có thân nhẵn, mọc thẳng. Lá mọc so le với nhau, hình trái xoan, đầu tù đôi khi lõm, gốc tròn. Phiến lá dài, phần đầu có hơi răng cưa, cả hai mặt đều nhẵn, mặt trên bóng hơn. Hoa mọc thành từng cụm, tại kẽ lá. Mỗi chùm gồm 6 – 8 hoa nhỏ, có màu trắng hoặc vàng nhạt. Cây ra hoa từ tháng 2 -4, mùa quả từ tháng 5 -8.
Mô tả dược liệu
Chỉ xác là quả bánh tẻ của cây cam hoặc những cây thuộc họ cam. Nó có hình bán cầu, đường kính 3 – 5cm, vỏ có màu nâu hoặc nâu sẫm. Bên cạnh vỏ có 1 túi tinh dầu và lớp cùi ngà trắng, dày khoảng 3 -4 mm. Trên đỉnh có túi tinh dầu dạng hạt trũng xuống, có thể thấy rõ vết sẹo của cuống quả hay vết vòi nhụy còn lại. Bên trong ruột có 7 – 12 múi. Nó khô và nhăn nheo, màu nâu, có hạt. Chất của dược liệu cứng, khó bẻ, có mùi thơm, vị đắng và hơi chua.
Thu hái, bào chế
Vào khoảng tháng 9 – 10 hàng năm, người dân tiến hành hái những quả gần chín, đem về rửa sạch để loại bỏ bụi bẩn. Sau đó, đem quả đi bổ đôi, phơi hoặc sấy ở 40- 50°C . Về cách chế biến, có thể áp dụng 2 phương pháp sau:
- Chỉ xác phiến: Dược liệu đem rửa sạch, loại bỏ tạp chất rồi ủ mềm. Dùng dao nạo bỏ ruột, hột, thái thành từng lát ngang, phơi hoặc sấy khô.
- Chỉ xác sao cám: Cho cám vào, đun đến khi bốc khói, cho chỉ xác phiến vào sao. Khi có màu vàng sẫm thì lấy ra, sàn bỏ cám và để nguội.
Thành phần hóa học
Trong dược liệu chứa 0,469% chất dầu gồm: Pinene, Limonene, Camphene. Bên cạnh đó, R F Albach và cộng sự, Phytochemistry 1969 cho rằng quả có Hesperidin, Neohesperidin và chất Naringin.Ngoài ra, một số tài liệu khác chứng minh trong vị thuốc này có thêm pectin, saponin, alcaloid, acid hữu cơ.
2. Công dụng chỉ xác
Theo y học cổ truyền
Chỉ xác có vị đắng, tính hàn, được quy vào các kinh tỳ và vị. Với tính chất đó, dược liệu được dùng để phá trệ khí, khử đờm, tiêu thực, táo thấp và thư trường vị. Các thầy thuốc đông y sử dụng vị thuốc điều trị nhiều bệnh như: tiêu đờm trệ ở ngực, yên dạ dày, tiêu đầy trướng. Ngoài ra, người bị phong nhập vào đại trường và những chất lưu kết trong bụng đều được làm tan hiệu quả.
Theo y học hiện đại
Trong y học hiện đại, các nhà khoa học đã nghiên cứu và chứng minh dược liệu có tác dụng:
- Nước thuốc làm tăng lực cản của tuần hoàn ngoại vi, co mạch, tăng co bóp của cơ tim. Đồng thời, cGMP của huyết tương và cơ tim trên chuột nhắt đều tăng.
- Neohesperidin trong dược liệu có khả năng làm tăng huyết áp và cường tiêm.
- Chỉ xác giúp tăng lượng máu đến não và thận, tăng lượng máu của động mạch vành.
- Thí nghiệm trên chuột và thỏ, nước sắc làm ức chế cơ trơn ruột cô lập. Trên chó dược liệu gây rò dạ dày, rò ruột.
- Dược liệu có khả năng làm hưng phấn rõ rệt đối với tử cung thỏ và ức chế tử cung của chuột.
- Vị thuốc này còn có khả năng điều chỉnh tốt chứng rối loạn chức năng đường tiêu hóa.
3. Các bài thuốc có dược liệu
Chữa lở đau sưng
Chuẩn bị: Chỉ xác.
Thực hiện: Nướng dược liệu cho nóng lên, chườm vào vùng bị đau 7 trái.
Chữa đau nhức răng
Chuẩn bị: Chỉ xác.
Thực hiện: Ngâm dược liệu chung với rượu trong vòng 2 ngày. Dùng 50ml để súc miệng, mỗi ngày thực hiện 2 lần.
Chữa đại tiện không thông, bụng đầy trướng
Chuẩn bị: Chỉ xác và Bồ kết một lượng bằng nhau.
Thực hiện: Tán mịn 2 vị trên rồi vo thành viên bằng hạt ngô. Ngày uống 10 viên vào buổi tối trước khi ngủ.
Chữa đau bụng khi có thai
Chuẩn bị: Chỉ xác 120g, sao với cám cùng Hoàng cầm 40g.
Thực hiện: Đem dược liệu tán mịn, uống 20g cùng 1 chén rưỡi nước.
Chữa nôn mửa, động kinh, nghẹn đàm, co giật ở trẻ
Chuẩn bị: Đạm đậu khấu và Chỉ xác bỏ múi sao với cám, mỗi vị 1 lượng bằng nhau.
Thực hiện: Tán thành bột mịn, mỗi lần uống 1/2 muỗng cà phê.
Chữa tiêu ra máu
Chuẩn bị: Chỉ xác 240g cùng Hoàng kỳ 240g.
Thực hiện: Uống mỗi lần 8g chung với nước cơm.
Chữa vùng xương sườn đau nhức
Chuẩn bị: Chỉ xác (sao) 40g kết hợp Đào chi (sống) 20g.
Thực hiện: Dược liệu tán thành bột, uống chung với nước gừng và táo. Mỗi lần sử dụng 4g.
Chữa trẻ nhỏ bị chứng nhuyễn tiết
Chuẩn bị: Chỉ xác 1 trái lớn.
Thực hiện: Mài cho bằng rồi lấy hồ bôi lên miệng, sau đó úp lên mụn.
4. Lưu ý khi sử dụng
Khi sử dụng chỉ xác để điều trị bệnh,người dùng cần lưu ý đến một số vấn đề như sau:
- Người có Tỳ, Vị hư hàn nhưng không có thấp tích không nên sử dụng.
- Người gầy yếu, phụ nữ đang mang thai không nên dùng.
- Người dị ứng hoặc mẫn cảm với thành phần của thuốc không dùng.
- Khi đang dùng dược liệu nhưng xuất hiện các dấu hiệu bất thường cần đến ngay cơ sở y tế gần nhất để được hỗ trợ kịp thời.
5. Mua chỉ xác ở đâu?
Chỉ xác là vị thuốc quen thuộc trong gian gian và đông y. Bạn có thể đến các chợ đông y, nhà thuốc y học cổ truyền để mua. Ngoài ra, dược liệu còn được bán nhiều trên các website, sàn thương mại điện tử và các trang mạng xã hội. Tuy nhiên, các sản phẩm dược liệu nói chung và chỉ xác nói riêng xuất hiện hàng kém chất lượng và không rõ nguồn gốc. Chính vì vậy, người mua cần lựa chọn địa chỉ tin cậy và uy tín để tránh ” tiền mất tật mang”.
Có thể nói, vị thuốc này tuy đơn giản nhưng mang lại nhiều công dụng đối với sức khỏe của con người. Để đảm bảo dược liệu phát huy được tối đa công hiệu và tránh những rủi ro không đáng có bạn cần tham khảo ý khiến của bác sĩ hoặc người có chuyên môn. Hy vọng bài viết của Visuckhoe.vn cung cấp thêm nhiều thông tin hữu ích đối với bạn và người thân trên hành trình chăm sóc sức khỏe.
